Federico Fernández Ackermann

Fe-de-ri-co, normando: texto copiado da súa partida de nacemento: “o trinta e un de outubro de 1939 a primeira hora da madrugada, naceu Luis Federico Fernández Ackermann, sexo masculino, fillo de: José Fernández Vázquez, oriúndo de A Coruña, experto en construcións, (tamén en accións políticas: Jorge de Sotomayor no secuestro do Santa María, 1961, representante da Tricontinental en Laos, Camboxa, Vietnam, etc…) e de Margarita Ackermann Von Haag, de profesión descoñecida, alemá de Breisgau, domiciliados en Barcelona, actualmente residentes en Criel sur Mer, na casa de vacacións da doutora Gillard Dressé. Selos e sinaturas, Ville d’Eu, Seine Maritime, France”.

Margarita Ackermann von Haag escríbelle ao seu fillo en 1988: “1939… eran tempos de guerra. Viviamos en Criel sur Mer, nunha pequena casa campestre, prestada, carecíamos de autorización de residencia e éramos españois refuxiados. Expulsado teu pai da embaixada española republicana de París, igual que o resto do persoal, tras a vitoria de Franco, teríamos que compartir o campamento de refuxiados de Criel. Tivemos sorte, a tía Renée, a súa axuda, o aloxamento, sen embargo non durou moito esta cómoda situación de privilexios, a cidade foi declarada “zona prohibida” e todo estranxeiro obrigado a evacuala. Entón agora meu Deus! onde ir?... Cara a España nin pensalo. Intentamos polo tanto probar cara a Suíza. Pero a penas cruzada a fronteira, con firmeza, pero non sen certa amabilidade, fomos expulsados de novo cara a Francia, tras horas e noites de angustia. Renée Guillard, quen era amiga dun ministro do Goberno de entón, logrou que aprobaran a nosa permanencia en territorio francés e ofreceume a súa hospitalidade en París; non puido ser así no caso de teu pai, quen debeu ingresar nunha organización de refuxiados de Saint Etienne, no Loira; alí puido obter aloxamento e traballo. Ao cabo dun tempo exixiu que me reunise con el. Aínda que cumpríamos con todas as formalidades exixidas polas autoridades locais, enviáronnos a ti e a min ao cárcere, e debido á túa curta idade, aloxáronnos na enfermaría; alí permanecemos un tempo, ata que decidiron instalarnos en Moingt, pequena aldea de 100 habitantes. Sen embargo, pouco tempo despois debido a unha ordenanza do Goberno Daladier, a cal obrigaba a toda muller alemá nacida antes da toma do poder por Hitler a ser internada nun campo de concentración, volvéronnos deter. Esta vez o cárcere foi moito máis duro aínda que relativamente breve. As tropas alemás invadiron, é dicir, “pasearon pola France”, e recuperamos a nosa liberdade”.

“Alemaña retirouse ata a denominada “ligne de demarcation”; teu pai quedou sen traballo, pecharon as fábricas. Non sabíamos que facer. O único que acertei a facer foi buscar o meu antigo pasaporte alemán. Así que o encontrei, decidimos regresar a París e presenteime na Komandatur para solicitar un permiso de estadía. Con axuda e moita sorte recuperei o meu traballo de intérprete e secretaria nun organismo que tiña asento na Cámara de Deputados. Alí permaneceu ata a retirada das tropas alemás de París, de toda Francia, xa estaba preto o final do conflito. Na próxima carta explicareiche como foi a túa ida á casa dos teus avós en Friburgo, e as peripecias que seguiron, as cales me levaron a te buscar e te recuperar, case cinco anos despois, para te levar ao noso fogar parisino, praza Les Abesses, Montmartre, onde vivíamos teu pai e o teu irmán desde tempo atrás. Dime se che interesa, interésache?”.

Pero Federico nunca recibiu esa carta. Como algo prestado esqueceu a lingua alemá, a súa lingua materna, adoptando a francesa. Interrogando a eses estraños que serían meus pais, non puiden coñecer esa zona escura como a guerra mesma, tan misteriosa como a aparición de meu irmán, ano e pico menor, non chegarei a saber a secuencia de encontros, amores e distancias, praceres e preñez…

Dadé e Maia, case nais por veciñanza e adopción, substitutas na entrega de afectos, desmesuradas en momentos de tanta destrución…
Federico medrará nesa especie de paraíso vexetal, así permanece en Gunterstall na súa memoria. Piñeirais da Selva Negra, bicicleta sen cadea, piano sobre o que xogar, froitas e manxares proporcionados polos deuses, neves espesas, zorra, avó severo pero tamén rebuldeiro, castigos escasos, disciplina mínima, a imprescindíbel, ata que apareceron os camións cos seus soldados americanos de América, lambetadas, risas, fusís e balas abandonadas no bosque, ata o 46, data do coitado rescate.

Maia, sempre preto, Maia, a cal volveu ver Federico 30 anos despois, pero sen alemán na boca. Maia.

E Maia, ama de chaves dos meus avós, converteuse na miña nai, cinco anos de infancia consentida. E apareceu Margarita, como por correo, de repente. Houbo liorta, sobre todo con Maia, e así marchamos, en tren, cara a Basilea, e en espera da transferencia, recibín da súa man zurda unha labazada, durante un breve xantar de estación. Sería claro, en diante, que así non se colocan as espiñas do peixe no bordo do prato, nin os cóbados descansan sobre a mesa e que os petos non están para agochar os puños: “seica non te educaron con xeito”.
E así… chegamos ao gris París. Rue La Vieux Ville, praza Les Abesses, angosto apartamento do edificio 18, ruinoso e en penumbra… remota Selva Negra.

O piso enteiro servido por un retrete colectivo situado no lugar que actualmente ocuparía un ascensor.

A escola elemental á que asiste ten, en 2002, fronte ao funicular de Montmartre, sobre o marco da súa porta, a advertencia: “Ecole pour garçons”. Ao fondo, o Sagrado Corazón. Escola de disciplina e castigos. Por ningunha materia existe afinidade profunda ou duradeira.
Castigos e malas notas, e a envexa e a carraxe sempre presente cara ao irmán Heinz. Privilexiado e consentido por Dadé (Madame Madeleine Berry, costureira Singer de pedal, quen vive un piso máis arriba, e alimentará a Heinz coa súa cartilla de racionamento. Seguirao, enfermará e arrastrará a súa perna ulcerada e gangrenosa até Venezuela. Maiquetía, Puente Guanábano, Puerto Cabello, Caracas, Av. La Salle… de onde nunca regresará).

José Fernández. O pai acollérase aos plans de migración; México, Perú e outros son lugares posíbeis e el decide. Refúxiase en Venezuela, 1948. Dieta de cambur, pan e pepsi cola. Cuartuchos compartidos, á beira de certa esperanza, el, ex obreiro de Renault en París, ex combatente na guerra civil española, vai e vén. Conta que un día, á fin, logra un posto de traballo no porto da Guaira.

Empezando os 50, a familia reúnese. Viven na rúa Villachá de Maiquetía. Amoreados en dous cuartos alugados en Caracas, os irmáns Heinz e Fredi, de agora en diante Enrique e Federico, rodeáronos voces nun idioma descoñecido para eles. Radionovelas “O dereito de nacer” que a pleno e colectivo volume rebotaban por todo o quinteiro. Rebordando de euforia polas fermosas praias de Macuto, os ocres e ácidos froitos do tamarindo.
Tamén viñera Dadé, de noite e desde o seu barco ás chabolas; parecéronlle outeiros poboados de cocuyos (vagalumes), así dicía, pero a realidade diúrna de terra ocre, cartón e cinc: Ah, mais c’est le paisage!

Traslado a unha pensión no barrio de La Pastora. Dadé cociña e aprende o oficio da pensión, o cal lle permitirá, incluíndonos, sobrevivir nese continuo trebellar de estar dun lado para outro. Ferrocarril desde Quebrada Honda ata Valencia, de alí a Puerto Cabello por bus á rúa Praza a tres casas do Teatro Municipal.

Agora, o fogar-pensión é unha casa tipo colonial de dúas plantas, segundo piso de madeiras que renxen. E así chega o divorcio de Margarita e José, o divorcio de emigrados. E os internados salesianos vólvense un oasis de afabilidade en medio de tanta violencia e amargura familiar. Carritos por puesto entre Caracas e Puerto Cabello, patria potestade compartida, nai encontra amor, arquitecto iugoslavo, auto, casa, mellor vida, urbanización Guacaipuro, fútbol español do mellor. Con Pérez Jiménez, veñen Di Stéfano, Kubala, e o Paseo Los Próceres é adornado polas voltas de Fangio e Sterling Moss.

Mudanza por ruptura con iugoslavo… terceiro piso edificio Michigan, con vista cara a La Salle e futura avenida Libertador, aínda sucada por reles.
Este edificio foi unha encrucillada de “camiños vitais”. Aquí viviu Herman Schlaffer, enxeñeiro suízo traído por Pérez Jiménez para construír o polígono de tiro de El Valle. Lanza, xogador de fútbol profesional do equipo La Salle. Tremlet, xeólogo británico ex comando e axente secreto, quen na busca do ouro de Guaiana, rescatado da morte polos yanomami, se converteu no construtor da moderna estrada que une Caracas con Los Teques. Tremlet foi asasinado por arma branca nunha liorta entre prostitutas e cómplices.

O seu irmán Enrique e a súa nai emprenderán a fuxida, a fuga, do “país terríbel e cambiante” cara a Friburgo. Dadé morrerá desangrada apostando cabalos. Inkie, poodle, filla de Blaky, cadela de Tremlet, acompañaraa. A Seguridade Nacional, policía política da ditadura de Pérez Jiménez, clausura o cuarto do asasinado. Vén seu pai, embaixador da Súa Alteza Real a raíña británica. Recolleu un corpo que nunca, nin Federico nin súa nai, volverían ver. Federico estuda contabilidade e mecanografía.

O pai de Federico asóciase con Pepe, José Seoane, e invisten nun serradoiro en Puerto Cabello. A Federico encárgaselle a administración, administración que se converte nun estrague. Chicas malas, alcohol, cigarros, amigos de “familias ben” e unha Ducatti de 175 cc.

 

Liberdade para España

Seu pai, asociado a un xornalista e locutor de radio de Puerto Cabello, Julio Formoso, dedicaba o seu tempo libre a “Libertad para España”. Caera a ditadura de Pérez Jiménez (23 de xaneiro de 1958) e comezaron programas de radio, reunións políticas; o ambiente de Venezuela era propicio para reemprender anteriores loitas moi pouco compatíbeis cos estragues e as indiferenzas políticas de Federico.

“Tivemos discrepancias de toda índole, ata que nunha revisión apurada da contabilidade, meu pai e Pepe deron por certo que me apropiara indebidamente do diñeiro que me tocaba administrar. Despedíronme. Sen diñeiro, nin casa, nin moto, escuro e vagabundo, veu unha época dura… con filla incluída. Vida nun cuarto do 23 de Enero, barrio de obreiros e campesiños durante a ditadura, e que agora sería sometida a continuos tiroteos e rebelións debidos á escisión política, esquerda pro cubana contra Rómulo Betancourt, presidente de Acción Democrática, electo pero adversario debido á súa política pro imperialista e oligárquica. Perdooume meu pai os agravios anteriores, e volvín traballar con el, agora na construción, instalando radio faros para a aviación en todo o país.

Abrindo gabias co pico e a pa, castigo recompensado ao tempo, cando cheguei a ter responsabilidades de xerente”.

O pai de Federico e Julio Formoso (pai) van sumando vontades anti franquistas. Únenselles Pepe Velo, Xosé Sesto e outros combatentes que chegarán a formar o DRIL (Directorio Revolucionario Ibérico de Liberación). Esta organización realizará varios actos armados en España, ata chegar á súa empresa de maior envergadura e realmente espectacular, o secuestro do barco portugués Santa María.

Federico non tiña ningunha vinculación nin interese na política, malia a permanente presenza de temas políticos na conversa de seu pai. “O único que fixera era guindar pedras contra a policía nos días de toque de queda previos á caída de Pérez Jiménez. Estiven tamén na toma a sangue e fogo do edificio da Seguridade Nacional, que se encontraba onde hoxe está o hotel Hilton. Asubiaban as balas e a quen se lle ocorrese correr era acusado de ser Segunaral (membro da policía política dirixida por Pedro Estrada).

Así presenciei a primeira morte inclemente dun home. En mans da multitude, o seu corpo foi lanzado repetidas veces ao aire como con acendidos exercicios de ximnasia, ata que de tantos rebotes contra o pavimento se transformou en algo elástico, mestura de ósos desfeitos e retallos de pel. Non lembro as miñas sensacións nin os meus sentimentos”.
Durante o traballo da instalación dos radiofaros en Táchira, Monagas, Guaiana… descoida os prazos do traballo e o pai despídeo de novo.
Foi na viaxe de regreso de Maturín a Caracas cando seu pai lle dixo: “Escoita, Federico, teño dedicado demasiados esforzos para te facer un home útil, pero pareces destinado a non servir para nada. Queda unha oportunidade, pola miña parte a derradeira que se me ocorre ofrecerte: se queres podes participar nunha acción contra Franco, estamos a punto de nos apoderar dun barco, ir a África, crear un grupo guerrilleiro en Angola, colaborar na liberación das colonias portuguesas, derrocar a Salazar… invadir España”.

De Santa María a Santa Liberdade

Era mediados de agosto de 1960, a captura do barco faríase en novembro. Mentres, era preciso obter as armas e os recursos económicos necesarios para tal empresa. En principio, os membros de tal empresa serían 120, con destino á colonia portuguesa de São Tomé, lugar no que apresarían as autoridades coloniais e, despois, serían trasladados a bordo. Intercambio de vidas e barco por diñeiro, armas, desembarco. Integración ao Movimento Angolano de Liberação. Afirmábase que o elo máis débil era o sistema colonial portugués, o ditador portugués Salazar non soportaría a súa perda. Unha vez caída a ditadura portuguesa, Franco tería os seus días contados, e os mortos da guerra civil serían vingados.

Pero dos 120 van quedando menos e menos, e entre os que van quedando está Federico. Atrásase a “operación”. Desercións, falta de diñeiro e armas. Plans aloucados que dividen o grupo. Sérgio Alves, propietario na actualidade dunha libraría no Centro Comercial Los Chaguaramos, exixe axustizar a secretaria e amante de Galvão; este e Pepe Velo case chegan ás mans por desacordos ideolóxicos.

Así transcorren os días entre reunións intensas, interminábeis... No edificio Palermo, terceiro piso, vista á praza Venezuela. Aquí o DRIL deseñaba traxectos sobre cartas náuticas, discutíanse aspectos xurídicos por temor a unha clasificación internacional do acto como de pirataría. A participación de Federico circunscribiuse á aprendizaxe do manexo dunha das poucas armas dispoñíbeis, chegar ata o seu domicilio no 23 de Enero, para lle dar á súa muller os 10 bolívares diarios que lle asignaban a el para sobrevivir, e soportar entre tiros e bombas Molotov os choros da súa filla de seis meses, Marlist. Federico tiña prohibido dar explicacións ou informar a súa compañeira Zoraida sobre as súas actividades.

O 19 de xaneiro, cedo, despediuse de Zoraida. Díxolle que non regresaría durante uns días, que estivese pendente das noticias nos xornais e mais na radio.

Terminal de pasaxeiros na Guaira, lembranzas polos vagalumes de Dadé. A bordo! Camarote, maleta con armas, percorrer e recoñecer o enxame de corredores da terceira clase do Santa María, curioso cheiro que para min (conta Federico) “segue a ser fedor a barco”.

Sae o barco con destino a Curaçao. Desembarcan en Willemstad, cun grupo pequeno de españois “para desfrutar no posíbel o último día de vida”. Tiñan a impresión de que un pequeno grupo de 24 combatentes, dos que só 14 dispoñían dun arma, dispares, pouco confiábeis… sen adestramento. Só os máis vellos o tiñan. Último xantar. Gastaron todo nun xantar con lagosta e champaña.

A Federico asígnanlle un revólver canón curto de 38 mm. En grupo de tres, a súa misión era silenciar o cuarto de radiocomunicación. Desbótase a idea de capturar a sala de máquinas, todo o esforzo iría para a sala de mandos e zona de oficiais. Previamente e despois dun afervoado enfrontamento de Galvão e parte do seu grupo contra o dos galegos, conviñeron no cambio de plans e rumbo.

O cuarto de radiocomunicación foi capturado con moita facilidade. Federico permanecía coidando a porta de acceso. Foi daquela cando por primeira vez disparou, de verdade, ao corpo dun home. “Por un estreito corredor, o branco corría de costas, escapando cara á proa. Disparei toda a carga, debería caer, así se ve no cine, sen embargo nada, desapareceu. Despois souben que salvara a vida ao ser desembarcado en Santa Lucía, segundo o médico de a bordo, era a súa única posibilidade de sobrevivir.

De lonxe escoitamos un breve pero intenso tiroteo, pensei que nos estaban aniquilando e fun sen autorización cara á ponte de mando. Ao entrar batín cun corpo caído, sangue, carreiras, desenfreo e caos. Saín para a cuberta e lembro que, vendo ese escuro mar sen horizonte, nese intre de náusea, estiven a piques de me tirar, dubidei, non o fixen. Despois pensei tirar a arma, díxenme que eu non servía para isto… pero tampouco o fixen.

O buque parou. O buque cambiou de mans, de mando, de destino de Santa Maria pasou a ser Santa Liberdade”.

Federico, soldado do DRIL, cumpre as súas gardas, maréase, a maior incerteza é o suspenso previo á localización do buque. O sorprendente sobrevoo dun avión radar estadounidense. De aí en diante non volverían estar sós “as cousas adquirirían outro cariz despois do tan sinalado encontro co almirante da Mariña norteamericana”.

Demasiadas horas de garda, festas a bordo para aliviar as tensións, a espera fronte a Recife que se fai interminábel. Un breve tiroteo ao aire que se fai para suprimir unha rebelión de tripulantes que querían que os levasen á terra. Saída de pasaxeiros, sabotaxe que inunda algunhas zonas, escora o buque, a Mariña brasileira toma a nave e o mando, os membros do DRIL son asilados da República Federativa do Brasil por decisión do seu presidente Janio Quadros, e esa noite, a da festa de despedida, celebraron cunha mestura de alegría e tristeza.

Os heroes do Santa María

Chegan ao peirao en Recife. Os oficiais brasileiros agasállanos con cantos e “laçaperfumes” son “os herois do momento”.

Son trasladados en avión a Río. Sobrevoan Brasilia e chegan a Río no Entroido. Caipirinhas, mulleres, mulatas, negras, brancas. O opio de sentirse admirado, de ser un heroe. Publícanse na prensa brasileira fotos co título “os heroes divírtense”, non parece que se publicase a grandes columnas ao chou.

Os apoios diluíronse, esfumáronse, ao ver que o que eran os heroes distaba moito do que predicaban.

Serios e reagrupados decidiron refuxiarse en Campinhas, tratando de retomar os plans previos… ir a África, lograr apoio internacional, conseguir armamento e recursos económicos.

Sen embargo continúa o declive, todo o mundo quere volver á casa. Federico traballa a través dun comerciante catalán. Seu pai conséguelle un billete de regreso e a visa, malia a prohibición do Goberno de Betancourt da entrada dos secuestradores.

Ao chegar a Maiquetía Federico é detido. González Navarro, presidente da Confederación de Traballadores de Venezuela, simpatizante da causa republicana e amigo de Julio Formoso, modificará a decisión do Goberno venezolano.

En Brasil coñeceron un vello republicano que estaba detrás de Jorge Amado para que este lle prologara un libro de poemas do seu fillo, Paúl del Río, quen máis tarde sería coñecido como Máximo Canales.

Federico, a través deste vello republicano, comeza unha amizade con Paúl e alístase nas FALN, entrando Federico á UTC, Rudas Mezones (unidade técnica de combate) dirixida por Paúl.

Dáselle unha arma e esa mesma semana empezarían os tiroteos contra patrullas policiais en zonas de Guacaipuro e Pinto Salinas, barrios obreiros… sitios de escaramuzas.

Os actos de guerrilla urbana limitáronse a incautación de diñeiro e armas, rescate de presos, etcétera.

Hai dous intentos de golpe de Estado no país que fracasan, en Carúpano e Puerto Cabello. Por isto, o suboficial Wismar Medina Rojas ofrécelle a súa colaboración á guerrilla. A colaboración consiste no secuestro dun barco mercante, o Anzoátegui.

Tras dúbidas e indecisións, o MIR acepta formar un grupo de homes e intentar un revival do Santa María, incluso, o destino final sería Brasil, pois pola afinidade das FAL co Goberno cubano, a busca dun barco sería, seguramente en dirección á illa de Cuba.

Federico e os seus compañeiros permaneceron 9 horas amoreados nun pequeno camarote coa incerteza de se aquilo non sería unha trampa montada pola Garda Nacional.

Acendéronse as máquinas do Anzoátegui, apareceu Wismar, e Federico e os seus compañeiros foron, coas armas na man, cara á ponte de mando e aos camarotes da oficialidade. Non houbo resistencia e o seu oficial foi ascendido a capitán.

O Goberno de Betancourt mobilizou a Mariña. Tres días estiveron navegando en silencio. Aparece un barco. Sinais en Morse e despois, por radio, exixen deter a nave en signo de rendición. Néganse a renderse e empezan a disparar con torpedos. Os compañeiros máis avezados de Federico empezan a disparar coas metralletas.

Empezaron a achegarse ás costas brasileiras; xa a certa distancia do Amazonas, metéronse nun ramal.

A diferenza de cando o Santa María, hoxe ingresaban sen permiso. Ancoraron e foron detidos polo exército brasileiro. Conducidos á base de Belem do Pará, foron desarmados e detidos… en lugar de heroes, eran bandidos comunistas. Foron trasladados en avión, sen mediar palabras con eles en ningún momento, ata o hospital militar de Nova Friburgo.

O presidente João Goulart, presidente sucesor do cuestionado polos militares brasileiros polo seu esquerdismo Quadros, e con poderes reducidos, decidiu darlles asilo.

Liberado, marchou a Río. Co seu xefe político, Rómulo Niño, decide non presentarse ao asilo político, pois este xa se lle concedera antes, e era importante conservar a clandestinidade para poder regresar a Venezuela, así que Federico seguiu sendo Carlos Hidalgo.

Nunca soubo o Goberno brasileiro o verdadeiro nome de Federico. Coa axuda do Partido Comunista do Brasil agochouse nunha propiedade, preto de Niteroi, que pertencía a un deputado do PCB no Congreso.

Máis dun mes estivo alá, comendo lechosas e laranxas. De cando en vez os gardas cazaban algún animal para poder comer carne.

Apareceron os camaradas cun pasaporte falsificado a nome de Daniel Callado, profesión: operario, similar idade, estatura, billete en bus ata Montevideo e diñeiro, cruceiros e dólares suficientes para chegar a París e contactar alí coa embaixada de Cuba.

Uruguai, Air France, Pont Neuf, pequeno hostal próximo á Sorbona, conexión coa embaixada, visa para Checoslovaquia, visa en follas soltas para evitar a busca dos servizos de seguridade occidentais.
París foi un reencontro coa infancia. Montmartre, Les Abesses, o Sagrado Corazón, o liceo, crepes, morcillas, xamón e máis que nada baguettes douradas.

Chega a Praga. Idioma incompresíbel. Busca alguén que fale francés. Atopa alguén que lle explica cómo facer unha chamada por teléfono. Chama a María, o seu contacto checo. Aparece despois dunha hora. Fala español. Muller fermosísima, alóxao nun hotel e dálle un billete aéreo para o día seguinte para La Habana.

Cuba, Rancho Boyeros, hotel El Vedado, 8 pesos semanais, esperar, coñecer La Habana, “o estraño son das rodas contra o asfalto que sempre parece húmido”.

Con Hedí Salamanqués sempre na busca de cervexa, a penas se espallaba o rumor de que chegara. Coñecer músicos, o feeling, xeados Coppelia, películas vellas… Wayne sempre do lado bo. Fidel visita o hotel. Paseos polo famoso rompeondas, co condenado barco espía gringo en augas internacionais fronte a La Habana.

Un día deses vannos buscar ao hotel. Vestirse de camuflaxe, pequena viaxe en camión e, de súpeto, á terra. Todos venezolanos, así se iniciou o adestramento.

Un pequeno sarxento, fraco, cargábanos as mochilas. Mandón, carga non apta para fumadores. Dez persoas en fila india. Subir, baixar, correr, acampar. Monte dentro, chinchorros, mosquiteiros, resonancias de Escambray. Cada un ocupará cargo de xefatura, será vangarda e retagarda. Cruzamos parte da illa. Trinta días para te endurecer. Noites de garda. Demostración de como un cigarro se ve a km.

Instalados en campamento fixo, acontece a tan temida emboscada. Caes da hamaca e non sabes onde vai o fusil, nin as botas. Síntese: tes que prever, simular para forxar reflexos, adestrar ata ser familia. Varias voaduras con C4, recolocar, ás toas, as pezas de 20 armas diferentes, mesturadas as súas partes nun cuarto ás escuras.

Defensa persoal, sedución, falsificación…

Volvemos a Venezuela. Mentres agardabamos en La Habana aparece Beatriz, noiva de guerrilla caraqueña, Beatriz Hidalgo, despois duns paseos… matrimonio inesperado en casa de Angelita. Fermosa vista ao mar, o xuíz a domicilio, viaxe en Cadillac cara a Soroa, tres días coas súas noites de mel. Separación e choros… a Praga outra vez.

María de novo. Noite en casa de campo, mañá ao aeroporto, Atenas. María suspende a viaxe a Atenas, decatouse de serios erros no G2; na nova ruta a viaxe é Roma-Bogotá-Cúcuta.

María foi guerrilleira contra os alemáns desde os 14 anos. Liberada Europa, ao cabo de anos, foi agregada cultural na embaixada checa de Buenos Aires. Alí arelaba o retorno para a voda co seu noivo camarada. Cando María regresa, este preséntalle a inconfesada familia: muller e dúas fillas; ela devólvelle o guecho e as cartas de amor acumuladas. Agora quere un fillo.

Durante unha semana Federico foi o seu compañeiro, e case para sempre. Sepáranse no aeroporto e gustaríalle volvela ver... tal vez en Bogotá, pois na súa embaixada checa había un posto que lle ofreceron… nunca a volveu ver.

Roma, Via Veneto. Espera de visados e Bogotá. En Cúcuta, os compañeiros colombianos íspennos e vólvenos vestir. Todo obxecto que poidan buscar debe ser eliminado: reloxo, pasaporte, roupa, maleta… Desde Cúcuta… ata Caracas.

Móntase unha escola guerrilleira en San Antonio de los Altos, a Federico acompáñao como a sombra que non tiña Peter Pan un gordiño baixo, “o gordiño Rojas”. Ao mes, todos os da “Escola” do FALN-MIR caen presos. O gordiño era un sarxento da Garda Nacional.

Traslado de Federico a prisión, é trasladado ao Cuartel San Carlos que é unha prisión militar. Ao ser o xuízo civil, remíteno ao cárcere Modelo. Nel cumprirá os cinco anos. Deixa a organización, estuda porque quere escribir, debuxa, le… Camus, Borges.

Cociña para 250 compañeiros, tarefas de limpeza, ximnasia obrigatoria, clases de materialismo histórico, accidente por explosión na cociña. Prada Lara, queimado de gravidade ao rescatar a quen quedou atrapado na cociña. No teito da prisión, as familias de ratas xogan cos seus fillos.

Libre o 17 de decembro de 1968. Vaino buscar o Padre Calderón, para evitar calquera paseo, non pouco frecuente nesa época.

Depresión. Desexos de volver estar preso. A incerteza. O costume inútil, a fición de escalas de liberdade. Camiños por rúas sen rumbo, lectura de versos cruzados.

 

Fotógrafo

Consegue traballo. Secretario executivo do profesor Manuel Bemporad, director do Departamento de Informática da UCV, formado grazas á achega de científicos arxentinos exiliados.

Con Pedro Alcocer, antigo piloto republicano, comeza os seus estudos de fotografía co profesor Herrera da UCV. Pouco dirixidas á técnica, escoitaban a Bach, privilexiando os elementos da composición. Renuncia ao seu cargo en informática e estrutura un equipo de fotografía con Félix Molina, Octavio Guardia, ambos arquitectos e José Urdaneta. O vello Herrera sempre por atrás, ata a súa morte, axudando, estimulando. Igual que Claudio Perna, algúns anos despois, Herrera desenvolveu en Federico a necesidade de corrixirse, de investigar, de se atrever cos retos.

Marcha con Beatriz a Mérida. Juan Astorga Anta, director do Museo de Arte Moderna de Mérida, dálle a oportunidade de realizar as fotos do que sería o catálogo do museo. Tamén lle ofrece o museo para a súa primeira exposición. Esta farase co traballo realizado durante unha longa viaxe con Beatriz, desde Caracas a Santiago de Chile por terra. Aproveitabamos a estadía austral de Paúl del Río (Máximo Canales) quen coa súa familia puxo o seu esforzo e a súa vontade no Chile de Allende. Por cousas do azar, Federico coñece en Chile un excelente fotógrafo, sobriño de Augusto Pinochet.

Esta primeira exposición, di Federico, “referíase a múltiples aspectos… as fotos distinguíanse do turístico, tanto polo compromiso político como por outras razóns. Sinto que desde o principio existiu a necesidade da busca dun estilo, unha ollada, un encadre. Visto doutro modo, penso en min como un inxenuo fotógrafo que cría saber o que non quería. Comparado co fulgor da época dos “heroes do Santa María”, das mozas delirantes e da sinatura de autógrafos, esta exposición fotográfica, principiante, parecía máis ben a acción do Anzoátegui, tiñan en común o que se podería chamar baixo perfil ou éxito relativo”.

A partir de Mérida, Federico é disciplinado, estudoso, práctico e traballador. Unha exposición por ano, así durante tres anos sucesivos na sala La otra banda. Expón o ensaio “...y la identificación de un pueblo”, despois un audiovisual sobre “Los vasallos de La Candelaria”.

A súa vivenda en Los Chorros de Milla convértese en obradoiro. Beatriz financia coa docencia de arquitecto a vida de Federico, pero chega a ruptura.

Federico vai vivir con Yraides Ríos, apoio en todos os sentidos. Emprende o camiño cara a Caracas. Busca referentes en Gorka Dorronsoro, Paolo Gasparini, Sigala, Boulton (tío e sobriña). Traballa como fotógrafo do Museo de Belas Artes. É testemuña de importantes eventos de arte. Artistas, políticos, bebedores de inauguracións, actores impares de escenarios, diversións de época.

“O aspecto técnico faise máis exixente, cómpre fotografar complexas obras de arte, apréndese rápido e existen os recursos apropiados, a meta da sección fotográfica do MBA foi ambiciosa, influíron na súa formación e proxección a experiencia de Carlos Herrera, Maxím Petre, Pepe Garrido, os irmáns Gasparini, Gerd Leuferd, Miguel Arroyo, e pare de contar. Época fecunda”.

Federico rexistra as inauguracións a través da súa cámara. Rostros con nomes como Rómulo Betancourt, Julio Leparc, Rufino Tamayo, Carlos Andrés Pérez e Carlos Fuentes. Amelia Pérez, Max Bill e unha ringleira interminábel de belezas, homes e mulleres do poder, incluído o das rúas.

Destas inauguracións nace Inaugurando, o seu primeiro traballo caraqueño e premiado cunha das súas fotos de maior difusión, imaxe que fará nacer en Federico a necesidade de ler aproximacións filosóficas e semióticas en canto signo da comunicación posíbel.

Pero Federico busca máis, outras cousas. Di que foi tal vez en Cambio de piel de Carlos Fuentes, onde leu aquilo de “onde están as grandes obras polas que non tivemos fillos?”.

Realiza un nado nos dicionarios, irrealiza o enteiro, exixe unha demiurxia... algo inefábel.

Penetra nos parques de atraccións e, lentamente, “asomou o fío posíbel”. No seu itinerario atravésase a celebración da Semana Santa en Ejido. Recrean un teatro na rúa con Cristo de actor, unha das sempre repetidas temáticas. Dedicouse á tarefa dun ensaio dunha soa sentada de varias horas. “Fixen instantáneas e de alí naceu Vía Crucis, primeiro premio anual do CONAC en 1983”.

Remata Supergalaxia, obra á que se lle concede unha mención, que Federico esperaba ver con mellor sorte, pois merecía máis. Tal vez o seu “atrevemento” radicou en non respectar o que se podería chamar unidade documental temática. Mesturou touros e outros eventos alleos aos parques de atraccións, era un parque de atraccións persoal.

 

Despierta, estalla, un gringo en tu casa... Nicaragua sandinista

Christian Belpaire, fotógrafo belga, autor, entre outros de El Llano adentro, Negro soy negro, dicíalle a Federico: “colega, se non fotografas indíxenas perdiches!”. Desde logo que Belpaire se refería ás posibilidades de colocación no exterior. Federico pensaba nalgunha guerra. Nicaragua podería ser. Simpatías cara a Nicaragua, no corazón e apoios particulares e unha axuda financeira do CONAC.

Rivero, amigo de Tomás Borge, ministro do Interior de Nicaragua foi de grande axuda. Tamén o director da revista oficial do sandinismo. Dificultades para obter o carné de xornalista... pero ao final conségueo en Nicaragua. O Goberno nica recibe coas mans abertas á prensa internacional. Bo transporte, comida, asistencia a todos os sitios onde Ortega facía campaña política. O PLI, partido de oposición, contaba con mil e un obstáculos para obter pintura para a súa campaña.

Campaña americana contra os sandinistas. Reagan, a Contra, as súas sabotaxes, a CIA, guerra en El Salvador e Honduras.

Rivero dálle unha casa, un coche e unha amiga. Cando se libera do Fiat prestado, deixa de buscar e rebuscar recambios inexistentes e gasolina no mercado negro. Asiste a eventos, menos distraccións, e moito pé na terra.
“Andei, andei e isto para as fotos é bo, cando non se ten idea definida nin prioridades nin locacións previstas. Andar á sauvette como diría Cartier Bresson. Para recambios tiñas que ir a un mercado que se sabía negro. Asomarse a ese mundo, prostíbulos e mercado ilegal de divisas, debido ao Fiat, coñecer esa cadea quizais compensou as horas dedicadas ao Mirafiore”.

Edwige Balutanski, haitiana filla de ruso, educada en literatura nos Estados Unidos, xefa de redacción da revista Pensamiento Propio, narra a arrepiante confesión, na revista, do como foi urdido un plan para seducir o cura secretario de Monseñor Obando, para que os xornalistas gráficos tomaran fotos do relixioso espido, mentres corría espaventado, acusado de pecados capitais. A muller que aquilo narraba tivo que recibir axuda psicolóxica na URSS. Sen embargo, unha vez que regresou a Nicaragua, non conseguía o desexado acougo; de feito chorou mentres o contaba, “choro ferinte para min”, di Federico, “un xa se fartara do desencanto, da inxenuidade, fixérase máis testudo, máis cínico, máis humano, tal vez máis guerreiro”.

Managua foi un acerto. Alí confluíron os mellores da cámara. Meisellas, Bill Gentile, Salieti e outros. Máis de 30 anos de guerras e camiños legais detrás de cada un deles.

Dedicou todos os seus esforzos a realizar un ensaio persoal, aproveitando certas facilidades dun pasado militante, algúns amigos con responsabilidade no Goberno nica, e o seu diñeiro multiplicado infinidade de veces no mercado negro.

Regresou cun desacougo. Sempre é difícil vivir, regresar á “normalidade” despois do “perigo”.

En 1984, ao regresar dun campamento de recolección de café, cheo de voluntarios, sometido a ataques diarios da Contra, viaxaban Federico e un colega arxentino na plataforma dunha camioneta Toyota, chea de mulleres e nenos, na súa maior parte indíxenas da zona do río Coco hondureño. Hora e tres cuartos vendo a estrada de terra. Tratando de adiviñar terra movida e unha mina baixo dela. Federico dicíase “que carallo estarás facendo aquí, ninguén che vai pagar as pernas se sobrevives; ademais, os civís eran rematados pola Contra para evitar a recolección das colleitas normais”.

Ao entrar en zona sandinista, Federico e o che foron falar co condutor. Este ofreceulles da cantimplora, e abrazáronse os tres. Con firme insistencia ofrecía a súa cantimplora, “está ben, díxose Federico, haberá que ser educado. Cando sorbín o meu primeiro grolo, a miña boca incendiouse, e seguín bebendo aloucadamente... foi o mellor grolo de ron da miña vida”.

Chorou ao chegar a Maiquetía, igual que o fixo en 1950 cando chegou de Francia. Nicaragua foi unha emoción. No amor, o medo, o día a día, quizais, di, recuperei un pouco a Selva Negra por un chisquiño... non sei.

Nunca me recuperei, continúa, da perda de Nicaragua. “Hoxe decátome cando vexo as fotos. Edwige, ferida por unha caída de moto, e vólvome preguntar en cal fío de mundo nos perdemos”.

E estamos agora aquí, despois dunha caída dun primeiro piso e a fractura do nocello. Hospital público terceiromundista, sen diñeiro nin seguro privado. Hospital Vargas. Sala común na que os gatos choutan de cama en cama. Non aparecen as enfermeiras, a dor sen auxilio, a inmobilidade... guerra de trincheiras no trópico. Solidariedade entre inutilizados, pasándose o pote de leite en po danés Klim para mexar, algún anaco de galleta ou auga, todo isto creaba unha especie de ritual. Pedinlle a Flérida que vendese coche, cámaras e toda leria para saír de alá, “despois a un avergónzalle ser así”.

Terminei nas mans dun traumatólogo toleirán... un amigo. Non só lle tocou o nocello, senón o cranio con coma incluído, fracturas nas costelas, xeonllo, tibia e brazos e pasando o tempo... unha tripla fractura na cadeira dereita... e sen cartos, peor que outras veces, non se puido operar como debía e tivo que permanecer seis meses inmobilizado.

 

“Calles de Beijing”

É o nome do máis recente proxecto de Federico. Ademais de participar na coprodución internacional, dirixida por Margarita Ledo, sobre o Santa María.

Norman, amigo chino de Federico, agárdao na República Popular China. Reencontro con Europa. Galiza, Portugal, Euskal Herria, Francia... os Andes, Mérida.

En Mérida cos seus fillos... cos seus netos, “observo os meus fillos e netos, toda unha vasta conxunción tribal coa súa terra nos Andes, cos seus futuros enlazados, medran e rin, creo que rin demasiado para o meu gusto por Cioran, pero polo de agora, como se di que din, sinto que o tempo devora, que se os días e os estanques se alongaban nos ollos do cativo, hoxe non parece que tiveramos a mesma marca de reloxo.

Friburgo, ata a nai que vexeta nun asilo sen fala nin movemento”.

Federico non ten unha moeda na súa cadea de reloxo como Bieito, aquela que agochou no alto do monte na súa infancia. Federico non ten cadea, nin reloxo, nin moedas que gardar. Todo o deu, por nada, por moito. Os anos e a cadeira doen, e as lembranzas, e o peito é mínimo de tantas medallas que poderíamos poñer, tantas como disparos dunha cámara, na que non sabemos se fotografamos as granadas ou o sorriso do neno que as leva... colgando do peito.

Federico Fernández Ackermann, de profesión fotógrafo.

Xuro Martínez Crespo